• Зарим хүн "Ураны уурхай байгуулаад гадаадад худалдаж мөнгө олох" хүсэлтэй, хүний хөгжлийн сангийн мөнгөө нэмэгдүүлж авахыг мөрөөдөж байх шиг.
• Зарим залуус "Атом цөмийн энергийг ашиглах нь маш их ашигтай, эдийн засгийн хувьд Монголыг олон улсын түвшинд гаргана" гэж ярьж мөрөөдөж дэмжиж байна.
• Зарим боловсролтой гэгдэх залуус "Монголыг дэлхий нийтийн хамгийн аюултай хогийн сав болгоё" гэж байгааг дэмжээд, "ураныг олборлоно ч, хог хаягдлыг нь буцааж авна ч" гэж ярьж байна, эсвэл зүгээр л чимээгүй дүлий дүмбэ оргиод харж сууцгаана. Зарим нь бүр сонсоогүй, сонсохыг ч хүсэхгүй явна...

Ураны уурхай нь газар дор байх бөгөөд ил хэсгийн аргууд нь их бага хэмжээний хог хаягдлыг гаргадаг.

• өнгөн хэсгийн ухаж зайлуулсан шороо
  
• хүдрийн бага агууламжтай хэсэг
  
• ураны баяжмал багатай хад чулуун хог
  
• бусад завсрын түвшний хүдэр
  
• угаасан ус, ууршсан, шавхай
  

Байгалийн ураныг цөмийн түлш болгон боловсруулах үе шат:

1. U3O8 хэлбэрт оруулах (ураны исэл – шар нунтаг хэлбэр),

2. Ураны гексафлорид болгох,

3. 0.7% U235 –аас 2-5% U235 болгож баяжуулах,

4. Ураны давхар исэл (UO2)-ийн үрэл болгох,

5. Үрлийг саваа хэлбэрт оруулж цөмийн түлш болгон угсрах.

Эдгээр ураны боловсруулалтын шат бүрд хаягдал гарна.

• 1. Монголд атомын цахилгаан станц аюулгүй ашиглахад шаардлагатай хэмжээний хангалттай ус байхгүй. Атомын цахилгаан станцад ураны түлшийг идэвхжүүлэхэд цөмийн урвалаас маш жижиг тэсрэлтүүд болох бөгөөд [8] Цельсийн 1000 градус, түүнээс дээш хэмжээний дулаан ялгардаг. Боловсруулалтаас ялгарсан өндөр хэмжээний халуунаас үүсэх даралтыг хүйтэн усаар хөргөж, халуун хүйтний огцом даралтаас үүсэх усны уураар генераторын дамрыг эргүүлж дамрын эргэлтээс эрчим хүч гарган авдаг байна. Тэр их дулааныг зохицуулж хөргөж чадахгүй бол дэлбэрэлт осол гардаг. Атомын цахилгаан станцаас гарах энэ их халууныг зөвхөн голын, эсхүл газрын гүний, болон далайн усаар хөргөдөг. Эндээс үүссэн их хэмжээний уурыг маш том яндангаар агаар, мандал руу гадагшлуулдаг нь гол горхийг хатааж ширгээдэг[9]. Аваар ослын үед маш их ус шаардагддаг нь ч Фукушимагийн ослоос харагдаж байна. Гэтэл Монгол улс, хуурай уур амьсгалтайн дээр усны хэмжээ хомс, цөлийн бүс нутгийн хэмжээ тэлсээр байгаа. Тэрчлэн гол, горхи ширгэж, ой мод ихээр сүйдсэнээс ундны усны нөөц хэмжээ хэт багасаж байна. Хүн ам цөөн, дээр нь суурин бус тархмал байдлаар аж төрж байгаа нь усны асуудал хэр хэмжээний эмгэнэлт байдалд хүрснийг үл анхаарахад хүргээд байна. Зөвхөн Улаанбаатрын хүрээнд л гэхэд Туул гол маань бидний багад ямар устай байгаад одоо ямар болчхоод байгаа билээ? Нөхцөл байдал ийм байхад цөмийн эрчим хүчний байгууламжийг бүрэн ажиллуулах тэр их ус хаана байгаа юм бол? Байлаа гэхэд хэдий хэмжээний нөөц тогтоогдож байгаа вэ? Эрчим хүчтэй болохын тулд усгүй болох уу?
  
• 2. Атомын цахилгаан станц дэлбэрвэл яах вэ? Японы Фукушимад саяхан атомын цахилгаан станц дэлбэрчихлээ. Япончууд нийтээрээ аюултай байдалд байна[3]. Чернобылээс хойш олон жил өнгөрсөн, техник технологи хөгжсөн дэлбэрэх боломжгүй, компьютерын хяналт удирдлагатай өнөөгийн төвшинд атомын цахилгаан станц нь ямар ч аюулгүй, ач холбогдолтой гэж ярьж байтал дэлбэрчихлээ шүү дээ. Тэгээд авсан арга хэмжээ нь ч Япон гээд тэр хариуцлагатай том гүрний хувьд хангалтгүй байлаа гэж яригдаж[10] байна. Гэтэл Монголд бариад, тэгээд нэгэн цагт хүмүүсийн тооцоолоогүй хэмжээний давагдашгүй хүчин зүйлийн нөлөөнд дэлбэрвэл яах вэ? Япончууд Фукушимагаасаа үйлдвэрлэсэн цахилгаанаараа хэдэн электрон бараа машин үйлдвэрлэж хэдэн төгрөг л олсон байх, гэхдээ тэр мөнгө нь буцаад хэдэн зуу дахин нугарч төлөгдөхөөр болчихлоо. Эрүүл мэнд үгүй бол ямар ч мөнгө байгаад яах юм бэ? Ингээд бодохоор дэлбэрэхгүй гэх баталгааг хэн ч яаж ч өгч чадахгүй. Өглөө гэхэд тэрэнд нь итгэвэл дараагийн Фукушима нь Монголд байж мэдэх юм... Шинэ орчин үеийн технологи Хятадууд хийсэн, дэлбэрэхгүй, хамгаалалт сайтай гэж уран олборлогч, атомын станц бүтээгч улс орнууд ярьж буй хэдий ч мянга сайн технологи байгаад тэд хэзээ дараагийн цахилгаан станц дэлбэрэхийг үнэн хэрэгтээ мэдэхгүй, юу тохиолдохыг урьдчилан харах боломжгүй, бас баталгаа өгч чадахгүй шүү дээ.
  
• 3.Атомын цахилгаан станц эдийн засгийн хувьд их ашигтай гэдэг нь ташаа ойлголт.
  Хүмүүс атомын цахилгаан станц барьснаар хэд дахин хямд эрчим хүчтэй болно гэсэн буруу ойлголтыг тархи угаах зорилгоор цацаад байгаа нь үнэн үү? Үнэн хэрэгтээ бол атомын цахилгаан станц Монголчуудын хувьд нүүрсний цахилгаан станцаас олигтой илүү ашигтай байж чадахгүй.

  МУИС-ийн Цөмийн судалгааны төвд хийгдсэн “Цөмийн реактор суурь судалгаа”-ны тайланд дурдсанаар: “Даралтат усан хөргөлттэй 600 МВт чадал бүхий 2 реактортой АЦС-ын нийт хөрөнгө оруулалт 1.2-1.8 миллиард ам.доллар бөгөөд үйлдвэрлэсэн эрчим хүчний өөрийн өртөг нь нүүрсний станцын гаргасан эрчим хүчний өөрийн өртгөөс 1.2 дахин бага байна. АЦС нь хөрөнгө оруулалтаар ашиглалтад орсны дараах 7.6 жилд нөхөн төлөх чадвартай юм” гэжээ. Тайлбарлавал, нүүрсний дулааны цахилгаан станцад 120 төгрөгөөр үйлдвэрлэх цахилгааныг АЦС-д 100 төгрөгөөр үйлдвэрлэх ажээ. Ялгаа нь 120 төгрөг тутамд ердөө 20 төгрөг[11].

  Үүнээс гадна АЦС-ыг барьж дуусах хүртэл Монголчууд эрчим хүчний үнээ төлж чадах чадвартай эдийн засгийн боломжтой иргэдтэй болчихсон байсан ч АЦС цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлээд эхлэнгүүтээ 7 жил хагасын дотор өртгөө бүрэн нөхнө гэсэн нь зөвхөн цаасан дээр л хэрэгжих боломжтой “мөрөөдөл” юм.

  Гэтэл хог хаягдлыг хадгалахад барьснаасаа дутахааргүй их хэмжээний зардал бас гардаг. Мөн АНУ-ын эрчим хүчний хэрэглээнд хийсэн судалгаанаас харвал нэгжийн (1кВ цаг) үнэ нь нүүрс шатаах цахилгаан станц болон атомын цахилгаан станц хоёр яг тэнцүү $0.04 байдаг болохыг доорх хүснэгтээс харж болно[12]:
  
  Нэмээд эрсдэл, засвар үйлчилгээ, аюулгүй байдал гээд олон зүйлийг хамтруулаад бодоод үзвэл атомын цахилгаан станц нь нүүрсний цахилгаан станцаас илүү ашигтай байж чадахгүй юм. Харин үүний оронд нүүрсээ коксжуулах, нүүрсний станцуудаа дараагийн түвшинд гаргаж хөгжүүлж шинэчлэх, хайбрид, нар, салхи, биомассын гээд аюулгүй ногоон энергийн эх үүсвэрийг, тэр ч байтугай ийм их малтай юм чинь малын ялгадснаас метан гаргах, одоо яригдаад байгаа нарны эрчим хүчээр магни шатаах гээд бусад аюул багатай, эрсдэл багатай энергийн эх үүсвэрүүдийг судалж ашиглах нь хамаагүй дээр болов уу.

  Тэгвэл яагаад том улсууд атомын цахилгаан станц хэрэглэдэг вэ? Учир нь бусад улсуудад Монгол шиг хэмжээний өөрсдийн энергийг хангахад хүрэлцэхүйц нүүрсний нөөц байхгүй болж байгаа болохоор тэр юм. Мөн олборлолт тээвэрлэлтийн зардал нь тэдгээр улсуудад нүүрсний цахилгаан эрчим хүчний үнэ өртгийг өндөр болгодог. Монголд бол хангалттай, бас ойрхон нүүрс байна. Монголчуудын хувьд нүүрсээ коксжуулж боловсруулаад, эсвэл өөр шинэ технологи боловсруулаад нүүрсний цахилгаан станцаа хөгжүүлэн ашиглах нь эдийн засгийн хувьд ч илүү үр ашигтай юм.

3. Цөмийн хорт хаягдал яагаад аюултай вэ?

Уран байгаль дээр түүхийгээр, огт хөндөгдөөгүй байхдаа төдийлөн хор хөнөөлтэй биш. Түүнийг олборлох үед агаарт цацагдсан тоосонцор, үлдсэн хаягдал шороо, баяжуулж боловсруулах бүх шатанд их хэмжээний хорт хаягдал гардаг. Үүнээс атомын цахилгаан станцад ашигласны дараа үлдэх хаягдал нь хүн төрөлхтөнд хамгийн аюултай гэж үздэг. Ураны уурхайн хаягдлын талаар цөмийн хог хаягдал гэж ярьдаггүй ч уг нь бол бас л энд багтдаг. Гэсэн ч түүнийг орхиод Цөмийн хорт хаягдал (Nuclear waste) гэж юу болох талаар мэдээллийг судлаад үзэцгээе.

Уг хаягдалд чухам юу байгаа болохоор олон улсад онцгой анхаарал татдаг, яагаад цөмийн эрчим хүчний үйлдвэрлэл явуулдаг орнууд хаягдлаа булшлах газар олоход хэцүү байдаг, яагаад АНУ-ын засгийн газар 2011 оны 2-р сард Невада мужийнхаа Юкка ууланд 10 орчим тэр бум доллар зарцуулан, хадан уулыг 300 гаруй метр гүн ухаж, хаягдал зөөх төмөр зам тавьсан ч үүнийгээ таслан зогсоож[13], бусад гадаадын улс оронд хаягдлаа хаяхаар хөөцөлдөх болсон шалтгааны талаар өгүүлье. 

Цөмийн урвалын төгсгөлд үүсэх цацраг идэвхтэй бодисыг радионуклид гэж нэрлэнэ. Цацраг идэвхт хаягдал нь ихэвчлэн доор дурдсан радионуклидээс тогтоно.

[14]
Дээрх радионуклидууд дундаас хамгийн бага хагас задралын хугацаатай нь плутониум 239 бөгөөд ойролцоогоор 24000 жил болсны дараа зөвхөн хагас нь задарч арилдаг байна. Гэхдээ нэгэнт хүний биед орсон бол тухайн хүний элэг болон ясанд 10 хүртэл жил хадгалагддaг нь эрүүл мэндэд үзүүлэх хорт нөлөөг нэмэгдүүлдэг. Хүн төрөлхтний соёл иргэншлийг 3000 жилийн өмнөөс Египтийн эзэнт гүрний үеэс эхлэлтэй гэж үзэхэд хамгийн бага хугацаанд задарч дуусах цацраг идэвхт бодис нь түүнээс 8 дахин урт хугацаанд хортой туяа ялгаруулна гэсэн үг.

Ийм учраас цөмийн энергийг ашигладаг улс орнууд энэхүү хог хаягдлыг өөрийн нутагт хаяхгүй, маш их мөнгө төлөн бусад ядуу буурай улс оронд хаяхыг эрмэлздэг байна. Энгийн үгээр хэлбэл “би үхэхээр чи үх” гэсэн л үг юм.

• Цөмийн хорт хаягдлыг дахин боловсруулж цөмийн зэвсэг хийдэг түүхий эдийг хялбар аргаар гаргаж авч болдог. Цөмийн зэвсгийн түүхий эд болох хорт хаягдлыг Монголд булшлах болбол цөмийн зэвсэг сонирхогч улс орнууд, террористуудаас хамгаалах шаардлагатай болно. Үүний дагуу АНУ цэргийн бааз Монголд байгуулах магадлал өндөр. Хөрш том хоёр оронтой улс төрийн хувьд тийм ч таатай бус харилцаатай том гүрнүүдийн хооронд зөрчилдөөн үүсвэл хамгийн эхний дайны талбар хаана байж болох вэ?
• Монгол улс дэлхий дээр цөмийн хаягдлын хог хаягдлыг булшлагч орон гэсэн нэртэй болно. Ингэвэл цөмийн хаягдалтай оронд зочлоод зугаацаад байх сонирхолтой жуулчдын тоо хэр их байх бол? Цацраг идэвхт бодисын хогийн сав болсон улсаас бараа, таваар худалдан авах мулгуу хүн байх уу? Тэгэхээр Монголын эдийн засаг гадагшаа бараа бүтээгдэхүүн гаргах боломж нөхцөл нь улам бүр хаагдаж Монголчууд зөвхөн цөмийн хаягдлыг авч хаяулж, газар нутгаа ухуулж байж мөнгө олоод түүнийгээ юу ч хийлгүйгээр зүгээр хувааж идэгчид болж хувирах юм биш байгаа?

Өнөөдөр дэлхий даяараа аюулгүй, зардал багатай хангалттай эрчим хүчний эх сурвалжийг хайн судалж байна. Үүнд нар, салхи, биомассын эрчим хүчийг хамгийн их анхаарч байгаа бөгөөд өнөөдөр дөнгөж 20% хүртэл ашиглагдаж байгаа нарны энергийг 5 жилийн дараа 90% хүртэл ашиглагдах боломжтой болно[16] гэх зэрэг судалгаа, нээлтүүд шил шилээ даран хийгдэж техник технологи хөгжиж байна. Хэдэн жилийн дараа ямар ч АЦС хэрэггүй бүхнийг хямд аргаар, аюулгүй нар, салхины эрчим хүчээр шийддэг болсон байх боломжтой болох хүртэл нүүрсний цахилгаан станцаа сайжруулан ашиглаж байхад алдах зүйл үгүй болов уу.